Đứng trước nguy cơ nhạc trống tế, một giá trị văn hóa tâm linh bị mai một và thất truyền, xã Hoa Thành đã tìm cách gìn giữ để khôi phục, bảo tồn. Vào ngày giỗ tổ, lễ Tết, hội làng, tiếng trống tế lại vang lên. Âm thanh ấy mang hồn thiêng sông núi “kích cổ động thần” lay động lòng người.
Đi tìm hồn trống
Dọc theo cánh đồng lúa xanh thì con gái, chúng tôi về xã Hoa Thành, huyện Yên Thành (Nghệ An). Hoa Thành được coi là nơi giữ hồn trống tế linh thiêng nổi tiếng từ bao đời nay. Mảnh đất này vẫn còn giữ lại cho mình những nét trầm mặc, uy nghiêm, cổ kính của ngàn xưa với cây đa, bến nước, sân đình. Cùng với những di tích văn hóa lịch sử cấp Quốc gia: chùa Bảo Lâm, đền Cả, nhà thờ Thám Hoa Phan Tất Thông, nhà thờ Thám hoa Phan Duy Thực, nhà lưu niệm Phan Đăng Lưu… thì hội làng hàng năm được xem là nét văn hóa đặc sắc, là niềm tự hào của mỗi người dân nơi đây, gắn liền với tiếng trống tế, trống hội thúc giục, mời gọi bao người con quê hương và du khách thập phương về với hội làng.
Anh Phan Tất Lành – một người đánh trống giỏi của dòng họ Phan Tất cho biết: “Hoa Thành là nơi còn lưu giữ nhạc trống tế hay và độc đáo. Mỗi dòng họ một phong cách riêng nhưng tựu trung vẫn giữ và phát huy được “hồn trống” của cha ông. Năm 2010, dàn nhạc trống tế họ Phan Tất được mời tham gia trong dịp đại lễ 1000 năm Thăng Long – Hà Nội. Đây là niềm tự hào và vinh dự của cả dòng họ”.
Chúng tôi may mắn được chứng kiến dàn nhạc trống tế dòng họ Phan Tất thể hiện tại lễ hội đền Cả, mới thấy được sự kì diệu của loại âm thanh đặc biệt này. Khi yết tế, 7 người trong dàn nhạc trống mặc lễ phục đứng vào vị trí. Khi người xướng lễ “khởi chinh cổ” thế là nhạc trống nổi lên hùng tráng. Cung trầm của trống, cung thanh của đồng, tiếng chiêng như phong cầm điểm xuyết quyện với khói hương khiến người dự lễ dạt dào xúc động hướng tâm linh trở về cội nguồn. Nhạc trống đỗ làm nền nhịp nhàng như nhịp bước quân đi, trống cái chỉ huy, oai nghiêm hùng tráng, khi nhặt, khi khoan, khi to, khi nhỏ nhịp điệu chặt chẽ mà sinh động…
Cũng theo chia sẻ của anh Lành thì tiếng trống hay, có hồn phải kết hợp nhiều yếu tố. Trống tế được đặt làm ở những cơ sở làm trống có uy tín, phải chọn những thanh gỗ mít già lọc lấy 100% phần lõi làm thân trống. Thân trống gỗ lõi mít sẽ không bao giờ bị cong vênh hay mối mọt. Mặt trống chọn phần da trâu “mờm”, tiếng sẽ vang và có độ bền cao.
Nhạc trống tế là sự phối hợp giữa nhiều nhạc cụ. Dàn trống tế ở đâu cũng gồm 1 trống cái, 2 trống con, 2 xập xẻng, 1 bù rù. Nhưng người đánh giỏi là phải nắm vững nhịp điệu trống tế, nắm được âm thanh tang trống và mặt trống. Giữa mặt trống thì tiếng rền vang hơn, trầm hơn, càng hướng ra ngoài tang thì âm mỏng dần. Người cầm trống cái phải biết phối hợp nhịp nhàng giữa mặt trống và tang trống để sáng tạo và biến tấu âm thanh: khi trầm khi bổng, lúc nhặt lúc khoan, khi oai nghiêm hùng tráng.
“Nhạc trống tế hay đạt đỉnh là sự hòa quyện của các nhạc cụ; các “nhạc công” phải phối hợp ăn ý. Trống cái giữ nhịp, tất cả nhạc cụ trong đội đều phải nương theo nhịp trống cái và ngược lại” – Anh Lành cho biết thêm.
Cứ vào dịp giỗ tổ, hội làng, tiếng trống tế vang lên đâu đó, người già nghe đã biết nhạc trống của dòng họ nào, thậm chí còn biết người cầm trống cái là ai. Hầu như dòng họ nào ở Hoa Thành cũng có “nghệ nhân” chơi trống tế.
Theo tìm hiểu ở các nghệ nhân cao niên của các dòng họ xã Hoa Thành thì nhạc trống tế không ai dạy, con cháu bao đời nay nghe rồi nhớ và tự học, tự đánh. Chính những người này có lòng đam mê và yêu thích, có “căn duyên” với trống tế, như được tổ tiên trao truyền, nên hồn trống tế Hoa Thành luôn kì diệu và độc đáo. Đây cũng là điều đặc biệt mang yếu tố kì diệu của tâm linh…
Bảo tồn và gìn giữ
Ông Nguyễn Công Hồng, Trưởng ban văn hóa xã Hoa Thành cho biết, ngày xưa cứ vào ngày 16 tháng Giêng (âm lịch) xã lại tổ chức tế lễ lớn tại đền Cả – lễ hội lớn nhất trong năm. Trong ý thức cộng đồng làng xã, đây là nơi linh thiêng để các vị nhân thần giáng trụ. Vào những ngày này toàn dân trong làng đều ngưng nghỉ công việc đồng ruộng, để đến dâng hương bày tỏ tấm lòng thành kính, thể hiện sự kính trọng, tôn sùng, nhớ ơn các vị anh hùng đã có công lao trong đấu tranh chống giặc ngoại xâm. Trong suốt buổi lễ dâng hương, dàn trống tế luôn được cử hành long trọng. Tiếp đến là hội thi nhạc trống tế của các dòng họ. Về sau, do những biến thiên của lịch sử, hội thi trống tế không còn được tổ chức nữa.
Ông Hồng cho biết thêm, “Nhạc trống tế là một sinh hoạt văn hóa tâm linh không thể thiếu trong các dòng họ. Nhưng thế hệ trẻ bây giờ ít mặn mà với loại nhạc cụ truyền thống này. Đứng trước nguy cơ nhạc trống tế – một giá trị văn hóa tâm linh bị mai một, UBND xã Hoa Thành khôi phục hội thi, nhằm bảo tồn và gìn giữ nhạc trống tế mà cha ông để lại. Qua đó cũng giáo dục thế hệ trẻ sống có trách nhiệm và biết hướng về cội nguồn. Chúng tôi bắt đầu tổ chức hội thi từ 15 tháng Giêng năm 2015 rất thành công, nhận được sự cổ vũ của đông đảo quần chúng nhân dân trong và ngoài xã”.
Ngày 13 tháng Giêng (năm Giáp Thìn 2024) các đoàn người từ các xóm của xã Hoa Thành và một số xã lân cận đã giương cờ, gióng trống, xe kiệu với áo quần rực rỡ, chỉnh tề từ các ngả đường tiến về đền Cả khai hội, dự hội thi nhạc trống tế đầu xuân 2024. Đây là lần thứ 4, UBND xã Hoa Thành tổ chức hội thi nhạc trống tế đầu xuân. Hội thi diễn ra 1 ngày với 8 dòng họ tộc trên địa bàn xã tham gia đã thu hút hàng ngàn người trong và ngoài huyện đến xem, cỗ vũ.
Lễ khai mạc được mở đầu bằng nghi thức 3 hồi trống tế long trọng do 8 dòng họ cùng hợp xướng nổi lên hùng tráng. Sau đó, từng dòng họ biểu diễn nghi lễ và 3 hồi nhạc trống tế trong vòng 20 phút. Mỗi dòng họ, phần nghi lễ và nhạc trống có phong cách và đặc điểm riêng nhưng đều tạo được không khí tưng bừng mà thành kính, rộn rã mà linh thiêng, một không gian văn hóa tâm linh hiện hữu có sức lay động lòng người. Âm vang trầm hùng của tiếng trống tế như khơi dậy niềm tự hào dòng họ, quê hương, đất nước, như giục giã bước chân mỗi người tìm về cội nguồn bày tỏ lòng biết ơn các bậc tiền nhân đã có công với dân, với nước. Một không khí vui tươi, phấn khởi rộn lên trong lòng mỗi người. Nhạc sĩ Phan Đăng Hải nhận xét: “Trong quá trình hình thành nên tính chất âm nhạc trong trống tế, tiết tấu là một yếu tố vô cùng quan trọng. Các bài trống được xây dựng trên cơ sở các tiết tấu từ đơn giản đến phức tạp để tạo nên bản hoà âm giàu âm sắc. Sự kết hợp hài hòa giữa các tiết tấu đơn giản với những âm hình tiết tấu phức tạp cùng kỹ năng chơi trống điêu luyện, các nghệ nhân xã Hoa Thành đã tạo nên những tiếng trống vô cùng đa dạng. Sự hòa tấu của chúng đã làm cho các bài trống được phát triển theo lối đối vị nhiều tầng. Đây được coi là yếu tố quan trọng của âm nhạc tế lễ. Tiếng trống có lúc như thúc giục lòng người, có lúc lại trầm tư, sâu lắng đã tác động vào tâm trí con người, giúp cho chúng ta cảm nhận được sự huyền diệu trước tâm thức văn hóa tâm linh.
Anh Phan Tất Lành – “nhạc trưởng” đội trống tế dòng họ Phan Tất tâm sự: “Tôi rất vui không chỉ vì đội trống dòng họ của mình đoạt giải A mà hội thi nhạc trống tế Hoa Thành thực sự đã làm sống lại giá trị bản sắc văn hóa truyền thống đang bị mai một. Tôi sẽ truyền dạy cho thế hệ trẻ về cách đánh trống tế này để lưu giữ và bảo tồn hồn trống của quê hương, dòng họ. Riêng trống lạy, hầu như các dòng họ đã thất truyền. Nếu không trao truyền thì nguy cơ thất truyền là có thật”.
Thầy giáo, nhạc sĩ Vũ Tiến Vinh – nguyên Hiệu Phó Trường Cao đẳng VHNT Nghệ An sau khi nghe trống tế xã Hoa Thành đã bày tỏ: “Tôi sẽ kí và đưa âm nhạc trống tế họ Phan Tất vào giáo trình âm nhạc dạy cho học sinh, nhằm bảo tồn và gìn giữ loại hình nhạc trống tế này”. Chủ tịch UBND xã Hoa Thành Nguyễn Khắc Đức chia sẻ một tin vui: “Hội thi nhạc trống tế lễ hội đền Cả Hoa Thành cấp huyện năm tới sẽ có nhiều dòng họ trong và ngoài huyện tham gia. Chúng tôi sẽ tổ chức quy mô hoành tráng hơn với mong muốn không những khôi phục và gìn giữ văn hóa nhạc trống tế mà còn phát triển thành một lễ hội văn hóa đậm đà bản sắc của xã Hoa Thành nói riêng, quê lúa Yên Thành nói chung”.
Tiến Dũng
