Chuyên mục Sổ tay nghề Văn của Tạp chí Sông Lam xin tiếp tục gửi đến độc giả những bài viết của nhà văn Hồ Anh Thái xung quanh vấn đề dịch thuật các tác phẩm văn học. 

Văn không cần hình ảnh?

    Câu văn ngay trang đầu cuốn Lolita của Nabokov được Dương Tường dịch là “trên dòng kẻ có những dấu chấm” bị nhiều người cho rằng dịch không thoát, khó hiểu. Họ gợi ý đổi thành “trong những tờ khai”. Mẫu in sẵn của tờ khai ở Âu – Mỹ có những dòng kẻ do những dấu chấm hợp thành, để điền thông tin cần thiết của cá nhân vào đấy.

    Đổi vội vàng như thế thì tiện quá. Nếu thế thì người viết văn không cần dùng hình ảnh nữa, có gì cứ nói toạc ra để cung cấp thông tin chính xác và trực tiếp cho xong.

    Thay cho viết: “Thôi đừng có con tằm nhả tơ nữa” thì viết thẳng ra rằng: “Thôi đừng có dài dòng loanh quanh nữa”.

    Thay cho viết: “Nó ngồi cho đến hết giờ thi rồi nộp giấy trắng” thì viết: “Nó ngồi đến hết giờ thi mà không viết được chữ nào”.

    Thay cho viết: “Ông đã ở dưới ba thước đất” thì viết: “Ông đã chết”.

    Dịch cũng thế. Có dịch giả người Mỹ khi chuyển tác phẩm của tôi sang tiếng Anh, cũng đã bỏ một số hình ảnh như vậy, rồi thay thế bằng cách diễn nôm trực tiếp. Tôi không đồng ý, tôi đề nghị họ giữ lại những hình ảnh và cách ví von của tiếng Việt, rồi chú thích ý nghĩa của chúng bằng tiếng Anh. Hoặc tìm được một hình ảnh tương đương trong tiếng Anh thì nhất, nhưng khó, không phải bao giờ cũng tìm được. Hữu xạ tự nhiên hương, phải dịch nghĩa nôm na là nếu anh thơm thì tự động người ta sẽ ngửi thấy, nhưng tốt hơn cả là tìm được một tục ngữ tương đương: Handsome is that handsome does (anh đẹp thì cái đẹp của anh sẽ bộc lộ qua việc anh làm).

    Dịch diễn nôm, cốt để lấy ý cho người đọc hiểu, hay là giữ lại hình ảnh gốc rồi chú thích để người đọc thưởng thức một cái lạ. Đây vẫn còn là điều gây tranh cãi trong giới dịch thuật.

    Chẳng hạn câu này: Nhưng một khi màn bụi đã bắt đầu rơi xuống (Moon Palace, tr. 22). Người đọc không hiểu bụi với đất gì ở văn cảnh này. Thực ra câu này có nghĩa là: Nhưng một khi mọi việc đã lắng xuống. Muốn giữ nguyên hình ảnh gốc thì chuyển thế cũng được, nhưng cần chú thích, kẻo người đọc thấy tối nghĩa, hoặc hiểu theo một nghĩa khác.

    Ông Dương Tường khăng khăng không chịu từ bỏ cái hình ảnh “trên dòng kẻ có những dấu chấm” của Nabokov để diễn nôm thành ý trực tiếp. Có thể có người đọc không hiểu cái ý này mà ở Âu – Mỹ ai cũng hiểu, giống như con tằm nhả tơ thì người Việt hầu như ai cũng hiểu, nhớ cả sự tích, nhưng với người nước ngoài thì phải chú thích. Thế thì cái ý kia của Nabokov cũng nên được giữ nguyên, kèm theo chú thích là ổn.

Dịch giả Dương Tường và tác phẩm Lolita. Nguồn ảnh: Vietnamnet

 

Ngoại ngữ + tiếng mẹ đẻ + kiến thức

    Những người có lưng vốn đôi ba ngoại ngữ đều thấm một chân lý giản đơn: bắt đầu học ngoại ngữ, ai cũng hăm hở nghĩ rằng một khi làm chủ được ngoại ngữ là có thể dịch sách ngon ơ. Niềm tin ấy sẽ mòn mỏi dần theo thời gian, cho dù trình độ ngoại ngữ của người ta có nâng dần lên. Thoạt nghe tưởng như nghịch lý, nhưng lại là một thực tế.

    Có ngoại ngữ là điều kiện cần, nhưng chưa đủ. Còn phải có… tiếng mẹ đẻ nữa, bởi không phải người dịch nào cũng giỏi tiếng mẹ đẻ. Ngay cả khi có ngoại ngữ rồi, có cả tiếng mẹ đẻ rồi, thì biết bao nhiêu thứ khác cũng cần để có thể dịch sách văn chương: đấy là kiến thức văn hóa, lịch sử, địa lý, dân tộc, phong tục… nhìn chung là kiến thức về bản quán của tác giả cuốn sách.

  1. Dịch, trước hết phải có ngoại ngữ: một nhà văn Mỹ phải nói là giỏi tiếng Việt, có thể đấu hót với người Việt, nói năng ví von có vành có vẻ, dẫn tục ngữ thành ngữ nhuần nhuyễn. Năm 2000, ông tung ra bản dịch thơ Hồ Xuân Hương, ngay lập tức trở thành hiện tượng trên thị trường sách Mỹ. Một cuốn sách dịch, lại là thơ, mà trong hơn năm đầu đã bán được hai vạn bản, từ ấy đến nay tái bản nhiều lần.

    Giở cuốn Spring Essence: The Poetry of Hồ Xuân Hương, John Balaban dịch, NXB Copper Canyon ấn hành, ta sẽ gặp những câu kiểu này:

    Kind sir, if you love me, pierce me with your stick.

    Đó là dịch câu Quân tử có thương thì đóng cọc.

    Cuối sách có giải thích: quả mít có thể chín sớm nhờ đóng cọc, theo kinh nghiệm người Việt. Một sự giải thích chu đáo và cần thiết.

    Nhưng diễn giải nôm na thì câu tiếng Anh có nghĩa là “Quân tử có thương thì đóng cái cọc của chàng vào”. Cái đại từ sở hữu của chàng thật sự đã làm câu thơ đang thanh bỗng trở nên thô, rõ rệt một cách không cần thiết và mất tính đa nghĩa. Nhiều trí thức Mỹ tỏ ý thú vị hơn khi nghe trình bày về nguyên bản, nhưng họ cho rằng câu thơ dịch trên vẫn gây được hiệu quả. Biết làm sao, họ chưa trót biết thơ Hồ Xuân Hương trong nguyên bản. Mà thứ tiếng Anh chặt chẽ, đòi hỏi tính lô gích trong mọi tình huống, đã buộc người dịch phải bám chặt lấy cái đại từ sở hữu của chàng.

    Còn câu Rúc rích thây cha con chuột nhắt / Vo ve mặc mẹ cái ong bầu lại được dịch thế này:

    The little father mouse squeaking about, doesn’t care,

    nor the mother honeybee buzzing along, fat with pollen.

    Thây cha con chuột nhắt với mặc mẹ cái ong bầu mà lại dịch là “con chuột cha” và “con ong mẹ” thì đúng là người dịch, dù được tiếng là giỏi tiếng Việt, vẫn chưa thực sự làm chủ được ngôn ngữ ấy. Cái ong bầu lại còn được dịch là con ong béo (bầu bầu) nhờ phấn hoa nữa chứ.

Cuốn: Spring essence: The Poetry of Hồ Xuân Hương, John Balaban dịch. Nguồn ảnh: Goodreads.com
  1. Dịch, chắc chắn là phải thạo cả tiếng mẹ đẻ:

    Godbole chưa già lắm, tầm giữa độ tuổi bốn mươi (Triệu phú khu ổ chuột, 2009, Nguyễn Bích Lan dịch, tr. 10) Thực ra tiếng Việt chỉ cần nói khoảng bốn mươi lăm tuổi. Viết như trên, rất dễ hiểu thành Godbole đã được bốn mươi tuổi sáu tháng.

    Lật một cuốn tiểu thuyết Mỹ dịch ra tiếng Việt, Sứ giả của thần chết (Sao Biển dịch), thấy ngay những từ như thế này:

   – Đã có khoảng nửa chục người đến họp. Người Việt mà nói nửa chục nửa tá, nghe không thuận, mà nói dăm bảy người đến họp. Ngược lại, nếu phải dịch cho một người Anh nào đó câu dăm bảy người đến họp, ta sẽ dịch là half a dozen.

  – Ông ta trạc cuối tứ tuần… Bà ta khoảng đầu sáu mươi. Tiếng Việt: ông ta trạc gần năm mươi… Bà ta khoảng ngoài sáu mươi / hơn sáu mươi / trên sáu mươi.

 – Bà vừa trải qua một kinh nghiệm kinh hoàng khi suýt bị chiếc xe chồm vào người. Chữ “kinh nghiệm” người Anh Mỹ hay dùng không thể để nguyên xi như thế trong tiếng Việt. Đơn giản nó là Bà vừa gặp chuyện kinh hoàng.

  1. Dịch, còn là kiến thức: có một câu trong cuốn tiểu thuyết Việt Nam: cậu ta xuống bếp lục nồi cơm nguội ăn với dưa.

    Xin dừng lại một chút để người đọc đoán xem: khi dịch ra tiếng Anh, dịch giả đã dịch chữ dưa ở đây như thế nào?

    Một câu hỏi dễ trả lời. Ai mà chẳng biết dưa là gì.

   Không hẳn thế. Một dịch giả đã dịch chữ dưa là “watermelon”: cậu ta xuống bếp lục nồi cơm nguội ăn với dưa hấu.

   Dịch giả là Việt kiều, tiếng Việt hơn bốn mươi năm xa nước chưa quên, nhưng kiến thức xã hội thì quả là đã rơi rụng nhiều. Có thể ở một vài vùng hiếm hoi nào đó người ta ăn cơm với dưa hấu, nhưng hầu như đọc câu văn trên, ta khó có thể hiểu dưa thành dưa hấu cho được.

Hồ Anh Thái

(Bài đã đăng trên tạp chí Sông Lam bản in số 26, phát hành tháng 8/2022)