Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Lê sinh ra và lớn lên tại làng Vân Tập, xã Minh Châu, huỵện Diễn Châu, Nghệ An, là người dành phần lớn cuộc đời mình cho dân ca ví giặm. Chính tình yêu, niềm đam mê với mạch nguồn dân ca, ví giặm từ thuở ấu thơ đã trở thành sức mạnh để chị phấn đấu, truyền lửa và lan tỏa tình yêu di sản văn hóa của cha ông cho nhiều thế hệ trẻ…
Câu ví truyền đời
Chúng tôi đến xã Minh Châu hỏi thăm nhà chị Nguyễn Thị Lê, hầu như ai cũng biết. Nhà chị nằm dưới tán cây xum xuê đầy tiếng chim hót, một không gian thật đẹp và yên bình. Chị Lê có dáng người thanh thoát, khuôn mặt đẹp phúc hậu. Bên bát nước chè xanh đặc quánh, chúng tôi đã được nghe chị kể về tình yêu đối với dân ca ví, giặm.
Sinh ra và lớn lên dưới chân lèn Hai Vai, có dòng sông Bùng thơ mộng chảy quanh làng, chị Lê đã được sống trọn trong vành nôi của bố mẹ qua những câu hát dân ca. Hai cụ thân sinh chị là những người hát dân ca ví, giặm nổi tiếng. Cha chị – cụ Nguyễn Trung Đính là bậc thầy về loại hình nghệ thuật này. Năm 1960, cụ đã thành lập một gánh hát đi biểu diễn khắp nơi. Cụ cùng đội văn nghệ đi khắp các chiến trường, hậu phương để biểu diễn phục vụ cán bộ, chiến sĩ và nhân dân, cổ vũ tinh thần đấu tranh bảo vệ Tổ quốc, xây dựng đất nước.
Nhà thơ, Nghệ nhân Uu tú Cao Xuân Thưởng – người học trò xuất sắc của cụ Đính tâm sự: “Thời ấy, cụ Đính là thần tượng của của thế hệ chúng tôi. Cụ đa tài. Chơi giỏi nhiều loại nhạc cụ, dân ca, ví giặm, tuồng, chèo… món nào cụ cũng giỏi. Không những thế, cụ còn sáng tác hàng trăm vở tuồng, kịch, tổ khúc dân ca ví giặm được dàn dựng, biểu diễn”.
Em trai cụ Đính – người chú ruột của chị Lê là nhà viết kịch Nguyễn Trung Phong (1929 – 1990), nguyên Phó Ty Văn hóa tỉnh Nghệ An, Phó Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Nghệ Tĩnh. Ông có một khối lượng sáng tác đồ sộ. Những vở chèo như Cô gái sông Lam và làn điệu Giận mà thương… đã nổi tiếng khắp cả nước. Nền sân khấu truyền thống Nghệ – Tĩnh, nhất là bước đường hình thành và phát triển kịch hát dân ca Nghệ Tĩnh, người ta không thể không nói đến nhà viết kịch Nguyễn Trung Phong. Ông đã đi vào kịch hát dân ca Nghệ Tĩnh như là một huyền thoại, một con người của công chúng. Ít ai biết rằng, nhà biên kịch Nguyễn Trung Phong là em trai và từng là học trò xuất sắc trong gánh hát của cụ Đính.
Sinh ra trong gia đình có truyền thống đó, niềm đam mê nghệ thuật dường như đã ngấm vào máu thịt của chị Lê. Từ nhỏ, chị đã theo chân cha trong từng buổi tập. Mỗi kỳ nghỉ hè lại rong ruổi theo đoàn văn công đi biểu diễn ở nhiều địa phương. Hầu hết những bài hát, những tác phẩm kịch mà đoàn tập luyện và biểu diễn, cô bé Lê đều thuộc và hát theo rất duyên dáng, nhập tâm. Nhận thấy những tố chất đó, cụ Đính đã cho chị lên sân khấu biểu diễn từ năm 7 tuổi.
Phát huy và “truyền lửa”
Với năng khiếu và đức tính chăm chỉ, ham học hỏi nên giọng hát và phong cách biểu diễn của chị Lê đã sớm nổi tiếng khắp xứ Nghệ hồi ấy. Bản thân chị và đội văn nghệ Diễn Châu đã gặt hái được nhiều giải thưởng trong các cuộc thi văn nghệ quần chúng. Năm 1976, vừa tròn 17 tuổi, chị cùng đội văn nghệ địa phương đoạt Huy chương Vàng tại hội diễn văn nghệ quần chúng toàn quốc.và tiếp tục đoạt Huy chương Vàng hội diễn toàn quân năm 1979 với các vở kịch ngắn dân ca.
Hồi đó, chị được các đoàn văn công mời gọi nhưng chị vẫn muốn đi theo con đường học vấn. Tốt nghiệp trường chuyên nghiệp, chị trải qua nhiều công việc và chức vụ khác nhau không liên quan đến nghiệp ca hát. Thế nhưng, dòng máu văn nghệ vẫn luôn chảy đầy trong huyết quản. Dù ở cơ quan, đơn vị nào chị cũng dẫn dắt phong trào văn nghệ phát triển và đoạt nhiều giải cao trong các hội diễn văn nghệ từ địa phương đến trung ương. Năm 2012, chị về hưu theo chế độ và đã cùng chồng là anh Lê Xuân Hiển thành lập CLB Văn nghệ Thể thao Hai Vai Minh Châu. Từ 22 thành viên ban đầu, đến nay, CLB đã có gần 100 thành viên, thường xuyên tham gia biểu diễn tại nhiều sân khấu chuyên và không chuyên trong và ngoài tỉnh, gặt hái nhiều giải thưởng tại các cuộc thi hát dân ca ví giặm. Chị cũng mở lớp dạy miễn phí dân ca cho nhiều thế hệ con em trong vùng ngay tại nhà mình.
Ở Diễn Châu, bất kỳ một sự kiện nào, dù lớn hay nhỏ: từ hoạt động văn hóa – văn nghệ của xóm, đến việc đón nhận xã đạt chuẩn nông thôn mới, đón nhận danh hiệu làng văn hóa… chị Lê đều tham gia biểu diễn văn nghệ. Chị vừa là diễn viên vừa là tác giả sáng tác lời mới, tổ khúc, kịch…
Những tác phẩm của chị với ca từ mộc mạc, gần gũi cuộc sống đời thường đã giúp bà con thêm yêu thêm cuộc sống, tự hào hơn về sự đổi mới của quê hương. Chị đã thức dậy tình yêu của mọi người đối với dân ca, ví giặm. Nhiều năm qua, chị đã tập luyện cho hàng chục câu lạc bộ dân ca ví, giặm trong và ngoài huyện, truyền dạy cho hàng trăm người ở nhiều lứa tuổi biết hát và hát rất hay về dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh.
Em Phan Thị Hà – học sinh lớp 5A, Trường Tiểu học Minh Châu, thành viên nhí của CLB bày tỏ: “Bà Nguyễn Lê là người khơi nguồn cảm hứng cho chúng em yêu thích loại hình dân ca, ví giặm và hiểu được giá trị quý báu của loại hình nghệ thuật này. Em sẽ cố gắng học tập theo bà để bảo tồn, gìn giữ và phát huy dân ca ví, giặm của cha ông”.
Với những cống hiến của mình, năm 2022 chị vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú. Chị tâm sự: “Nhận được danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú, chị rất lấy làm vinh dự và tự hào nhưng cũng là trách nhiệm mình phải phấn đấu hơn nữa để xứng đáng với danh hiệu này”. Với tinh thần đó, chị không ngừng phấn đấu, học hỏi: Chị dành nhiều thời gian đọc các tư liệu, đi đến nhiều vùng quê để tìm nguồn cảm hứng, sáng tác các tác phẩm mới. Vừa qua, ngày 30/11/2024, chị đã đoạt giải Nhất cuộc thi sáng tác, soạn lời dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh năm 2024 do Sở Văn hóa và Thể thao Nghệ An tổ chức.
Nhà văn Cao Khoa – nguyên Chủ tịch Hội VHNT Diễn Châu nhận xét: “Chị Nguyễn Lê không chỉ là diễn viên, tác giả sáng tác lời mới, tổ khúc dân va ví giặm xuất sắc mà các thể loại khác như ca trù, tuồng, chèo chị cũng thể hiện rất thành công. Chị là một tấm gương ham học tập, sáng tạo và không ngừng phấn đấu vươn lên trong cuộc sống, trong sự nghiệp VHNT và nhiều lĩnh vực khác. Không những thế, chị còn là một nhà thơ – hội viên Hội VHNT Nghệ An. Đến nay, chị đã xuất bản được hai tập thơ là Thương nhớ thời gian và Ngày về. Thơ chị được đánh giá là có nét độc đáo riêng, được bạn đọc yêu mến. Nhắc đến chị, người ta đều biết đó là một nghệ nhân, nghệ sĩ đa tài”.
Hiện nay, đã ở gần độ tuổi xưa nay hiếm, nhưng trông chị Lê vẫn trẻ trung và đang giữ được nét đẹp của một thời xuân sắc. Người ta bảo đó là người đàn bà không tuổi. Hỏi chị có bí quyết gì để giữ mãi tuổi thanh xuân như vậy? Chị cười điềm đạm: “Chị không có bí quyết gì cả, chỉ là luôn sống lạc quan vui vẻ và lao động hết mình. Hơn nữa, chị may mắn có một người chồng luôn thương yêu, động viên chăm sóc và đồng cảm, đồng hành cùng vợ trong cuộc sống cũng như trong công việc. Điều đặc biệt nữa là đam mê dân ca, v giặm nói riêng và văn học nghệ thuật nói chung. Những điều đó làm cho chị trẻ trung chăng!”.
Đến nay, chị Nguyễn Lê vẫn không ngừng học hỏi để sáng tác, trao truyền, lan tỏa, gìn giữ và bảo tồn di sản văn hóa quý báu của nhân loại cho các thế hệ trẻ. Hàng ngày chị dạy hát dân ca cho các câu lạc bộ, cho học sinh các trường học hoàn toàn miễn phí.
Tiếp xúc và trò chuyện với Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Lê, chúng tôi hiểu rằng, trong từng mạch máu của chị luôn căng tràn tình yêu với dân ca ví giặm. Ông Đào Hồng Thanh – Trưởng phòng Văn hóa và Thông tin huyện Diễn Châu nói: “Chị Nguyễn Thị Lê là người gìn giữ và phát huy giá trị của dân ca ví giặm, làm cho nó ngày càng lan tỏa trong công chúng. Loại hình văn hóa đặc biệt này được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại có một phần đóng góp không nhỏ của những người như chị”.
Tiến Dũng
