Trong nghệ thuật sắp đặt, hai khái niệm chuyển động và tĩnh lặng thường được xem như hai cực đối lập. Thế nhưng, khi đặt chúng vào trong một không gian sáng tạo, cả hai lại trở thành những phương thức biểu đạt có sức nặng riêng.
Có tác phẩm sắp đặt cuốn ta vào nhịp biến đổi liên tục, khiến ta dõi theo từng chuyển dịch, từng thay đổi như thể thời gian đang tuôn chảy ngay trước mắt. Cũng có những tác phẩm bất động, lặng im như một tấm gương soi chiếu, buộc ta dừng lại, lắng nghe những âm vang trong lòng mình. Sự đối lập ấy đã tạo nên sự phong phú cho nghệ thuật sắp đặt, giúp người xem cảm nhận nhiều cung bậc khác nhau.
Những tác phẩm sắp đặt động thường khơi gợi ý thức mạnh mẽ về thời gian và sự thay đổi. Khi ta đứng trước một sắp đặt luôn chuyển dịch, ta nhận ra rằng không khoảnh khắc nào trùng lặp với khoảnh khắc nào. Chúng luôn biến hóa, luôn đem đến những hình ảnh mới. Có nghệ sĩ lựa chọn dùng máy móc, động cơ để tạo ra nhịp vận hành rõ rệt, chẳng hạn như những cánh quạt xoay vòng, những quả cầu lăn đi theo quỹ đạo đã định. Cũng có nghệ sĩ để thiên nhiên tham gia vào tác phẩm, như gió thổi làm vải tung bay, nước chảy tạo dòng âm thanh, ánh sáng thay đổi theo từng phút giây, từ đó hình ảnh luôn biến động. Mỗi chi tiết đều sống động, bất ngờ, khiến ta khó nắm bắt trọn vẹn.
Một ví dụ gây ấn tượng mạnh là tác phẩm “Rain Room” của nhóm Random International (Anh). Họ dựng nên một căn phòng lớn, từ trần nhà nước mưa liên tục rơi xuống. Thế nhưng khi khán giả bước vào, xung quanh họ lại hiện ra những khoảng khô ráo. Hệ thống công nghệ cảm biến giúp mưa ngừng rơi ngay nơi có bóng người. Cảm giác đi giữa cơn mưa tầm tã mà cơ thể không hề ướt át tạo ra trải nghiệm độc đáo, vừa lạ lẫm vừa xúc động. Người xem không chỉ nhìn thấy mưa, họ còn bước đi, hít thở và cảm nhận nhịp tim mình hòa vào không gian ấy. Trong khoảnh khắc đó, chuyển động trở thành một hình thức chạm tới cơ thể và cảm xúc, vượt lên khỏi giới hạn của thị giác.
Sự đối lập nằm ở những sắp đặt tĩnh lặng. Không có dòng nước chảy, không có sự rung động, không có sự thay đổi. Chỉ có một sự hiện diện bền chặt như thể thời gian đã ngừng lại. Tĩnh lặng ở đây mang tính biểu tượng, tạo cho người xem cảm giác về sự dừng lại, về một khoảng lặng có sức nặng hơn bất kỳ lời nói nào.
Nghệ sĩ Ngải Vị Vị (Trung Quốc) từng thực hiện tác phẩm “Straight”, bao gồm hàng nghìn thanh sắt được xếp thành một khối lớn. Đây là những thanh sắt từng bị uốn cong sau trận động đất ở Trung Quốc, sau đó được nắn thẳng trở lại. Khối sắt tưởng chừng chỉ là vật chất vô tri nhưng lại chất chứa một lịch sử đau thương. Người xem đứng trước nó có thể cảm nhận sức nặng của ký ức, của những mất mát không thể đo đếm. Sự tĩnh lặng ở đây không làm ta thờ ơ, trái lại nó khiến ta dừng lại lâu hơn, suy tư nhiều hơn.
Khi đặt chuyển động và tĩnh lặng cạnh nhau, ta thấy rõ sức mạnh riêng biệt của từng cách biểu đạt. Những tác phẩm động kích thích giác quan, khiến ta tò mò, ngạc nhiên và nhiều khi cả bồn chồn vì nhận ra mọi thứ quanh mình đang biến đổi. Chúng mở ra một thế giới luôn vận hành, luôn mới mẻ, buộc ta phải di chuyển ánh nhìn liên tục. Ngược lại, những tác phẩm tĩnh mời gọi ta chậm lại, để ý đến từng chi tiết nhỏ bé. Chúng tạo ra một bầu khí quyển thích hợp cho sự chiêm nghiệm. Khi đứng trước một tác phẩm tĩnh, ta có cơ hội lắng nghe nội tâm mình.
Có những lúc ta bước vào một không gian đầy mưa rơi như “Rain Room”, tất cả đều chuyển động, nhưng trong lòng lại dấy lên một sự yên tĩnh lạ thường. Ngược lại, khi nhìn vào một khối sắp đặt bất động như “Straight”, ta lại cảm thấy một dòng chảy vô hình, đó là dòng chảy của thời gian, của ký ức, của những cảm xúc thầm lặng. Vậy nên, động và tĩnh trong nghệ thuật sắp đặt không phải là hai thái cực tuyệt đối, mà là hai trạng thái có thể chạm tới nhau, chuyển hóa trong cảm nhận của người xem.
Suy cho cùng, nghệ thuật sắp đặt dù mang hình hài chuyển động hay đứng yên đều hướng đến một mục đích là tạo ra trải nghiệm độc đáo cho khán giả. Nó đưa ta ra khỏi nhịp sống quen thuộc, đặt ta vào một không gian khác, ở đó ta vừa quan sát thế giới vừa soi chiếu chính mình. Một tác phẩm động có thể khiến ta nhận ra sự mong manh của hiện tại, còn một tác phẩm tĩnh có thể khơi gợi ký ức sâu xa. Chính sự đa dạng ấy đã làm cho nghệ thuật sắp đặt trở thành một hành trình luôn luôn mới mẻ.
Và trên hành trình đó, người xem vừa là khán giả vừa là người đồng sáng tạo. Ta bước đi, dừng lại, hít thở, cảm nhận. Ta để cho những sợi vải lay động theo gió chạm vào cái nhìn, để cho một khối sắt bất động gợi ra những câu chuyện chưa từng biết. Giữa chuyển động và tĩnh lặng, ta tìm thấy sự đồng vọng với chính mình, khi thì náo nức trước một không gian đang thay đổi, khi thì lắng đọng trước một khoảng trống bình yên.
Phương Thanh – Song Hương
