Tháng 2/2025, Nhà xuất bản Văn học ấn hành tiểu thuyết “Hòn đá ven đường” của nhà văn Nhật Bản Yamamoto Yuzo. Tác phẩm kể về cậu bé Aikawa Goichi và khát vọng vươn lên trong cuộc sống gian khó của nước Nhật sau cải cách Duy Tân Minh Trị. Từ câu chuyện về Goichi như một bức tranh về xã hội Nhật Bản trăm năm về trước.
Thuộc dòng dõi samurai, Goichi mang trong mình bản tính tự trọng, quyết liệt và không ngại gian khó. Thế nhưng cậu bé 12 tuổi lại phải bỏ học giữa chừng dù rất muốn học lên bậc sơ trung khi vừa xong bậc tiểu học. Gia cảnh không cho phép Goichi học lên bởi người cha đã tiêu tốn hết gia sản trong những vụ kiện tụng không đâu, đến nỗi những đồng tiền bỏ ống heo cuối cùng của cậu cũng bị cha lấy sạch. Trong khi bà mẹ mất việc làm bởi những rắc rối do người cha gây ra. Oren, mẹ Goichi phải làm nghề dán bao thư nhưng thu nhập cũng không đủ cho con đi học trong khi người cha vẫn sa đà trong rượu chè và luôn chìm đắm trong quá khứ vàng son của gia đình quý tộc mạt vận.
Cực chẳng đã, Goichi bị gửi vào một hiệu buôn để học nghề và chịu tủi nhục bởi sự khinh miệt, trò trả thù và quỵt tiền công của chủ hiệu. Trong khi những bạn học của cậu là con của chủ hiệu cũng thay đổi thái độ khi Goichi lâm vào cảnh tôi đòi. Cô bạn vốn để lại ấn tượng tốt quay lại hắt hủi Goichi. Một biến cố xảy đến, bà mẹ mất, người cha bỏ đi, Goichi quyết định từ bỏ thị trấn nhỏ hẻo lánh để đến Tokyo, thành phố lớn nhất nước Nhật với khát khao thay đổi cuộc sống nghèo khó, tủi nhục.
Hòn đá ven đường xuất bản lần đầu ở Nhật Bản vào năm 1937 và trở thành tác phẩm nổi bật của Yuzo. Bởi nội dung hấp dẫn và đầy chất hiện thực về xã hội nông thôn cũng như thành thị Nhật Bản sau cải cách Minh Trị, tác phẩm được nhiều lần chuyển thể thành phim. Là một đại diện tiêu biểu của văn học Nhật Bản hiện đại, Yamamoto Yuzo chủ trương viết nên những áng văn giản dị mà sâu sắc hướng đến các tầng lớp bình dân thay vì lối viết cầu kỳ, mực thước của văn học cổ điển vốn chỉ hướng đến tầng lớp quý tộc Nhật. Dẫu vậy thì tâm lý nhân vật vẫn được diễn tả tinh tế qua các hành động, cách ứng xử và miêu tả thiên nhiên. Nhờ thế mà Hòn đá ven đường lột tả được đời sống của nhiều lớp người, nhưng dù là lớp người nào thì đặc trưng tâm lý trọng danh dự của người Nhật cũng là nét nổi bật. Nét tính cách này tạo ra những con người có ý chí kiên cường và nhiều khi cũng dẫn đến bi kịch. Cậu bé Goichi suýt mất mạng vì quyết tâm thực hiện lời hứa với bạn bè. Bà mẹ suy kiệt vì tính cách cam chịu và tự trọng khi chọn lập gia đình với một con người bảo thủ. Trong khi lòng tự trọng biến thành thù hận khiến chủ hiệu buôn Yasei trở nên tàn nhẫn, mất hết nhân tính. Nét tính cách đặc trưng samurai cũng tạo ra những con người trượng nghĩa như ông chủ hiệu sách Kurrokawa Yasukichi, thầy giáo Tsugino hay Kyozo, bạn học của Goichi…
Qua từng diễn biến câu chuyện được kể theo tuyến tính, Hòn đá ven đường phác nên bức tranh về một gia đình thuộc dòng dõi samurai rơi vào sa sút và bi kịch sau cải cách. Những xáo trộn từ sự thay đổi về chính trị cũng ảnh hưởng cả đến tầng lớp trí thức, văn nghệ sĩ phải loay hoay để tìm chỗ đứng và cất lên tiếng nói chính trực trước những trái khoáy của thời cuộc.
Bị ảnh hưởng nặng nề nhất bởi những xáo trộn chính trị ở Nhật Bản cuối thế kỷ 19, đầu 20 vẫn là tầng lớp bình dân. Giá cả leo thang khiến tầng lớp thị dân lầm vào khốn khó. Ngân hàng phá sản khiến ông lão người hầu làm việc ở một xưởng in mất sạch những đồng tiền tiết kiệm để dưỡng già. Trong khi đó có những người già cả chẳng còn sức lao động chỉ còn cách sống nhờ đi ăn chực, nhận quà ở các đám tang. Những câu chuyện của hàng trăm năm về trước, qua ngòi bút của Yuzo có vẻ vẫn còn đậm chất thời sự.
Ở Hòn đá ven đường, điểm nổi bật và giàu ý nghĩa nhất vẫn là câu chuyện về ý chí vượt khó và lòng tự trọng. Tủi nhục, nghèo đói nhiều khi như chất xúc tác để rèn luyện tinh thần vượt khó, tình yêu lao động, như khi anh họa sĩ thất nghiệp Kurroda khuyên Goichi rằng “ngọc có mài mới sáng”. Còn với ông lão người hầu thì dù có mất sạch tiền nhưng vẫn nhẫn nại lao động.
Câu chuyện có một cái kết mở khiến người đọc liên tưởng về một nước Nhật Bản đầu thế kỷ 20 đang vươn mình trong gian khó. Chính tinh thần vượt khó đó đã giúp họ vượt qua những mất mát trong thất bại để vươn lên thành một cường quốc. Dẫu rằng ở thời điểm Hòn đá ven đường ra đời, chẳng ai biết trước được tương lai của Nhật Bản hỗn loạn nhưng cũng hừng hực khi thế đế quốc.
Bích Tuyền
